आर्य संस्कृतिमा उपनयन संस्कार

Abstract

संस्कृत शब्दको परिस्कृत एवं परिमार्जित संस्कारहरूको समभावका रूपमा संस्कृति शब्द व्यवहृत, प्रयोग र प्रचलनमा रहेको छ । संस्कारले शुद्धिक्रिया जसमा मानिसका चारित्रिक अवगुण, कमी कमजोरी हरूलाई हटाई परिष्कार गर्ने काम एवं मानिस जैविक प्राणी भएकाले यसलाई सामाजिक प्राणी बनाउनमा योगदान दिने तत्वहरूको अर्थ संवहन गरेको हुन्छ । समाजको मानसक्रिया सम्बद्ध सम्पूर्ण तत्वहरूको समग्र रूप नै संस्कृतिका रूपमा परिभाषित रहेको छ । प्राणी जगतमा सर्वश्रेष्ठ प्राणी मानवले आफूलाई पूर्ण रूपमा विकसित गरिसकेपछि आफूलाई व्यवस्थित र आदर्शवान बनाउनका लागि विभिन्न किसिमका विधिविधानयुक्त क्रियाकलापमा आबद्ध गराएको हो । उपनयन संस्कार आर्य समुदायका लागि मानव वा व्यक्तिलाई सम्पूर्ण सांस्कृतिक कार्यका लागि योग्य तुल्याउने महत्त्वपूर्ण संस्कारका रूपमा रहेको छ । यो संस्कार बटुकलाई तयारी अवस्थामा राखी पिता, गुरू, आचार्य वा पण्डितको संलग्नता र उनीहरूको निर्देशनमा सम्पन्नगर्ने विधान रहेको छ । प्रारम्भमा उपनयन संस्कार अत्यन्त साधारण तरिकाबाट सम्पन्न गर्ने गरिन्थ्यो । त्यतिबेला वेद अध्ययनको लागि तयार हुने र पछिल्लो पिँढीलाई अध्ययन अगाडि बढाउन पिताले नै गुरूको भुमिका निर्वाह गर्ने गर्दथे । व्राह्मण बटुकलाई वेदपठनको दीक्षा दिने मार्गप्रसस्त गर्न सञ्चालन गरिने उपनयन संस्कारमा मूलभूत रूपमा वैदिक विधानका माध्यमबाट यज्ञ सम्पन्न गर्ने विधान रहेको छ । यस लेखमा उपनयन संस्कार अन्तर्गत गरिने मूलभूत उपसंस्कारका रूपमा आउने मण्डप निर्माण, कर्ता र कर्ताका अभिभावकका बीचको सहभोज , वैदिक विधान अनुसारको स्नान, कौपिन, लगौंटी, यज्ञोपवित, ओजिन धारण, दण्डदान विधि र मन्त्रदानका कार्यक्रम सम्पन्न गर्ने क्रममा बीचबीचमा विभिन्न प्रतीकात्मक कार्यक्रम पनि सञ्चालन गर्ने प्रावधान रहेको छ । यसका अतिरिक्त कर्ता अर्थात् वटुकलाई भिक्षादान, मन्त्रदान र त्रिरात्रब्रत जस्ता कार्यलाई आर्य संस्कार प्रदत्त वैदिक विधानका आधारमा सम्पन्न हुने निष्कर्ष निकालिएको छ ।