भवानी भिक्षुका कथामा वर्गद्वन्द्व

Abstract

यो लेख भवानी भिक्षुका कथामा प्रस्तुत वर्गद्वन्द्वको अध्ययनमा केन्द्रित रहेको छ । मूलतः मनोवैज्ञानिक कथाकार भए पनि तत्कालीन सामाजिक यथार्थलाई चित्रण गर्ने क्रममा समाजका धनी र गरिबवर्गका बिचको द्वन्द्वलाई भिक्षुका कथामा देखाइएको छ । यस किसिमको द्वन्द्व माक्र्सवादी अवधारणासँग सम्बन्धित देखिन्छ । भिक्षुका कथामा वर्गद्वन्द्वको प्रस्तुति केकसरी गरिएको छ भन्ने समस्याको समाधानमा केन्द्रित यस लेखमा उक्त समस्याको विश्लेषणात्मक समाधान खोज्ने उद्देश्य राखिएको छ । यही उद्देश्यको प्राप्तिका लागि भिक्षुका ‘मालिकको छोरो’, ‘मैयाँसाहेब’, ‘हारजित’, ‘वन्दना’ र ‘बन्दोबस्त’ गरी पाँचवटा कथामा प्रयुक्त वर्गद्वन्द्वको अध्ययन गर्ने सीमा निर्धारण गरिएको छ । यसमा निर्दिष्ट समस्या, उद्देश्य र सीमामा केन्द्रित रही पुस्तकालयकार्यबाट प्राथमिक र द्वितीयक सामग्री सङ्कलन गरेर अध्ययनलाई अघि बढाइएको छ । यसरी अध्ययन गर्दा कथामा मालिकको भूमिकामा रहेका र नोकरको भूमिकामा रहेका पात्र, सम्पन्न र विपन्न आर्थिक अवस्थाका पात्र, धेरै जग्गा, धनसम्पत्ति भएका पात्र र दुःख गरेर श्रमको बलमा बाँच्नुपर्ने पात्र, पूँजीवादी र कम्युनिस्ट विचारधाराका पात्रका साथै गाउँका गरिब पात्र र सहरका कार्यालयमा जागिर गर्ने माथिल्लो पहुँच भएका पात्रका बिचमा वर्गीयतामा आधारित द्वन्द्वलाई यस लेखमा विश्लेषण गरिएको छ । भिक्षुका कथालाई विविध कोणबाट शोधमूलक अध्ययन र विश्लेषण गरिएको भए पनि उनका कथामा प्रयुक्त वर्गद्वन्द्वकेन्द्रित अध्ययन भने गरिएको देखिँदैन । यही शोधमूलक अध्ययनको रिक्तता परिपूर्तिका लागि विषयवस्तु विश्लेषण विधिमा आधारित भई यो अध्ययन गरिएको छ । भिक्षु माक्र्सवादी प्रवृत्तिका कथाकारका रूपमा अपरिचित भए पनि उनका केही कथा वर्गद्वन्द्वका दृष्टिले पनि अध्ययनीय छन् भन्ने सत्यलाई देखाउनु नै यस अध्ययनको निष्कर्ष रहेको छ ।