एकाङ्की र नाटक शिक्षणका विधि तथा प्रक्रिया

Abstract

एकाङ्की र नाटक पात्रका माध्यमबाट अभिनय गरिने संवादात्मक विधा हो । यी साहित्यका श्रव्य तथा दृश्य भेदमध्ये दृश्यकाव्यअन्तर्गत पर्दछन् । नाटकमा घटना, परिवेश र पात्रको गतिविधिअनुसार अङ्क र दृश्यहरूको व्यवस्थापन गरी अभिनय, गायन तथा नृत्यलाई जोडेर प्रस्तुत गरिएको हुन्छ । प्रदर्शनमैत्री, अभिनयमैत्री तथा दृश्यात्मक विधा यसका विशेषता हुन् । एकाङ्की एउटै उद्देश्य, एउटै घटना तथा विषयगत एकोन्मुखता भएको विधा हो । प्रस्तुत लेखको उद्देश्य एकाङ्की र नाटक शिक्षणका विधि र प्रक्रियाको पहिचान गरी विश्लेषण गर्नु रहेको छ । गुणात्मक अनुसन्धानमा आधारित यस लेखमा उद्देश्यपूर्ण नमुना छनोटका आधारमा रुपन्देही जिल्लामा रहेका पाँचओटा क्याम्पसमा नेपाली विषय अध्यापन गर्ने दुई दुई जनाका दरले दशजना शिक्षकलाई सहभागी गराइएको छ । यसक्रममा शिक्षकसँग भेटघाट तथा अन्तरवार्ताद्वारा तथ्य सङ्कलन गरिएका छन् । द्वितीयक स्रोतका रूपमा पुस्तकालयीय कार्यबाट पनि सामग्री सङ्कलन गरी प्राप्त तथ्यहरूलाई गुणात्मक अनुसन्धानको ढाँचाअनुसार एकाङ्की र नाटक शिक्षणका विधि र प्रक्रियाप्रति शिक्षकका अनुभवको विश्लेषण गरिएको छ । शिक्षकका अनुसार एकाङ्की र नाटक शिक्षणलाई भाषाशिक्षण सिकाइसँग जोड्नुपर्दछ । आदर्श नाट्य विधिबाट पात्रअनुसारका संवाद, ध्वनि परिवर्तन र शरीर सञ्चालन वा हाउभाउद्वारा वाचन गर्न सकिन्छ । व्याख्या विधिमा एकाङ्की र नाटकका तŒवगत आधारमा विवेच्य पक्षमाथि गुणदोषको निरूपण गर्न सकिन्छ । रङ्गमञ्च अभिनय विधि रङ्गमञ्चमा मञ्चन वा प्रदर्शन गर्न लगाउने विधि भएकाले यसमा पात्र अनुकूल नाटकीकरणसमेत गर्न लगाउन सकिन्छ । समीक्षा विधिमा तŒवगत आधारमा प्रश्नोत्तर तथा छलफल गर्दै समीक्षा गर्न सकिन्छ । संयुक्त विधिअनुसार विद्यार्थीलाई पात्र अनुकूल वाचनको अभ्यास गराउन सकिन्छ । यसरी प्रस्तुत अध्ययनमा कक्षाको परिस्थिति, एकाङ्की र नाटकको गहनता तथा विद्यार्थीका कक्षागत स्तरलाई दृष्टिगत गरी एक वा बढी शिक्षण विधि अँगाल्न सकिने निचोड निकालिएको छ । यस अध्ययनबाट यस क्षेत्रमा रही अन्वेषण गर्न चाहने विद्यार्थी, शिक्षक तथा अनुसन्धानकर्तालगायतलाई सैद्धान्तिक अवधारणा ग्रहण गर्न र त्यसको उपयोग गरी विश्लेषण गर्न मदत पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ ।