हंस उपन्यासमा पर्यावरण चेतना

Abstract

प्रस्तुत लेख उपन्यासकार जीव उप्रेतीको हंस उपन्यासमा गहन पर्यावरण चेतना अध्ययनमा केन्द्रित छ । गहन पर्यावरणसम्बन्धी दृष्टिकोणमा पृथ्वीको सतहमा रहेका हरेक जैविक तथा अजैविक प्रणालीका बीच पारस्परिक निर्भरता खोजिन्छ । मानवीय क्रियाकलाप अन्त्यहीन शक्तिमा आधारित छ र उसले जस्तासुकै गतिविधि पनि आफ्नो बल एवं चातुर्यमा गर्न सक्छ एकक्षीय सोचको प्रतिवाद यसमा गरिन्छ । मानव जैविक तथा अजैविक चक्रीय प्रणालीमा बद्ध अस्तित्वमात्र हो । त्यसैले ऊ पर्याचक्रको अधीनमा रहेको जैविक अस्तित्वबाहेक केही होइन भन्ने कोणबाट यस उपन्यासमा गहन पर्यावराण चेतना अध्ययन गरिएको छ । यस लेखको शोध क्षेत्र र समस्या सोद्देश्य रुपले चयन गरिएको हो । पुस्तकालयबाट प्राप्त सामग्रीलाई यस लेखमा प्रयोग गरिएको छ । शोध क्षेत्रमा प्राप्त समस्याको पहिचान पूर्वकार्यमा भएका अध्ययन र तिनमा रहेका रिक्तताबाट गरिएको हो । हंस मानव र मानवेतर जैविक तथा अजैविक अस्तित्वको पारस्परिकतामा आधारित उपन्यास हो । मानवले आफ्नो अनुभव र विश्वासअनुसार समाज निर्माण गर्छ । समाजमा भाषाको माध्यमद्वारा खास साझा बुझाइ वा सङ्कथन तयार गर्छ । यस क्रममा वरिपरिको पर्याचक्रमाथि मेरो अनियन्त्रित र सहजात अधिकार छ भन्ने एकपक्षीय सोच विकास गर्छ । पर्याचक्रमा मानवेतर जैविक तथा अजैविक अस्तित्व पनि छन् । ती अस्तित्वको अनुपस्थितिमा मानवले जैविक आकार र खाद्यस्रोतसमेत प्राप्त गर्न सक्तैन तर यस कोणबाट मानवले सोच्न सकेको छैन । यसका विपरीत मानवेतर जैविक अस्तित्वले मानवको आलोचनात्मक मूल्याङ्कन गरेका हुन्छन् । मानवका अतिक्रमित व्यवहार र त्यसले पारेका समस्यामा आफूलाई खोजेका हुन्छन् । यस्तो मानवेतर भाषाभन्दा फरक प्रकारले गरिएको बोधको पृथक् संसार झन संवेदनशील छ । यसलाई सम्मान गरेर नै मानवको जैविक प्रणाली निरन्तर हुन सम्भव छ भन्ने निष्कर्ष यस लेखबाट प्राप्त हुन्छ । लेखमा विश्लेषणका क्रममा गहन पर्यावरण चेतनासम्बन्धी मान्यता आरम्भमा प्रस्तुत गरी त्यसका सूचकका आधारमा उपन्यासका सन्दर्भ अंशसँग विश्लेषणात्मक सम्बन्ध प्रस्तुत गरी विमर्श गरिएको छ । यसरी विमर्श गर्दा मानवीय पर्यावरण, मानवेतर पर्यावरण र दुवै पक्षमा विकसित भएको आदर्श सत्ता (अदृश्य शक्ति) को कथानक स्थिति विश्लेषण गरिएको छ ।