राष्ट्रकवि घिमिरेको ‘अश्वत्थामा’ गीतिनाटकमा अलङ्कार–सौन्दर्य Rashtrakavi Ghimireko 'Ashwatthama' Geetinatakma Alankar-saundarya

Abstract

राष्ट्रकवि माधव घिमिरे नेपाली साहित्य परम्परामा सुपरिचित काव्यस्रष्टा हुन् । कवि घिमिरे पौरस्त्य शास्त्रीय छन्दमा मात्र नभएर नेपाली लोकछन्दमा समेत काव्य सिर्जना गर्न उत्तिकै सिद्धहस्त छन् । कवि भावप्रधान कवितामा पनि कलापक्षप्रति सचेत देखिन्छन् । यिनका कविताको कलापक्ष पौरस्त्य साहित्यशास्त्रबाट निर्देशित रहेको पाइन्छ । काव्यका विभिन्न प्रकारमा कलम चलाउने घिमिरे विशेषतः खण्डकाव्य र गीतिनाटक क्षेत्रमा बढी क्रियाशील देखिन्छन् । सामाजिक, ऐतिहासिक र पौराणिक कथावस्तुमा आधारित यिनका गीतिनाटकमा लोकलय र वर्णमात्रिक अनुष्टुप् छन्दको प्रयोग गरिएको पाइन्छ । गीतिनाटक मध्ये पौराणिक पात्रलाई वर्तमान युगसापेक्ष बनाएर प्रस्तुत गरिएको अश्वत्थामा गीतिनाटक नेपालबाट नोवल पुरस्कारका लागि छनौटमा परेको उत्कृष्ट कृति हो । अश्वत्थामाको महाभारतकालीन पौराणिक मिथकलाई यस कृतिको विषयवस्तु बनाइएको छ । अश्वत्थामा सम्बन्धी आफ्नो बाल्यकालीन सम्झना, दन्त्यकथा र लोकविश्वासलाई आधार बनाई प्रस्तुत गरिएको अश्वत्थामाको दुःखद् र अशान्त चरित्रका माध्यमबाट हिंसातर्फ उन्मुख अहिलेको विश्वलाई हिंसाको परिणाम भयानक हुने तथ्य प्रस्तुत गरी शान्तिको बाटो देखाउने प्रयास गरिएको छ । काव्यको उच्च उद्देश्य र गम्भीर भावलाई उपमादि अलङ्कारहरूले अझ बढी सम्प्रेष्य बनाएका छन् । अलङ्कारको सामान्य अर्थ सजाउने साधन हो । लोकव्यवहारमा सचेत मानिसले आफ्नो शरीर वा आफूले प्रयोग गर्ने वस्तुलाई आकर्षक र ग्राह्य बनाउन गरगहना आदिले सजाउने गर्दछन्, त्यस्तै काव्यलाई पनि रमणीय र ग्राह्य बनाउन प्रतिभावान् काव्यसर्जकहरू उपमादि अलङ्कारमा चासो राख्दछन् । पौरस्त्य काव्यपरम्परामा अलङ्कार बौद्धिकता प्रदर्शनको माध्यम बन्न थालेपछि भाव अप्रधान हुन गई काव्यबाट वास्तविक प्रयोजन सिद्ध नहुने महसुस गरेर काव्यशास्त्रीहरूले काव्यमा अलङ्कार–विधानलाई केही नियमन गरेको पाइन्छ । उनीहरूका विचारमा काव्य भावप्रधान हुन्छ, अलङ्कारहरू भावसँग मैत्री सम्बन्धले सहज रूपमा समावेश भए मात्र काव्य–सौन्दर्य बढाउन सक्छन्, अतः पृथक् प्रयत्नविना सहज रूपमा समाविष्ट अलङ्कार मात्र सत् काव्यका लागि स्वीकार्य हुन्छन् । अश्वत्थामा कृतिका गीतिनाटककार कवि घिमिरेले यही मान्यतालाई आत्मसात् गरेको पाइन्छ । यस काव्यमा सुशोभित अलङ्कारहरूले भावलाई आच्छादन गरेर कविको वाक्विलास प्रदर्शन नगरी तिनको सहज उपस्थितिले भावलाई सुबोध्य बनाउन सहयोग पु¥याएका छन् । युद्धले सन्त्रस्त विश्वलाई शान्तिको मार्ग देखाउने उद्देश्य राखी रचना गरिएको अश्वत्थामा गीतिनाटकमा रौद्र, वीर, करुण, शान्त रसको प्रयोग भएको छ । यिनै रसलाई बढी आस्वाद्य बनाउन काव्यमा अनुृप्रासादि शब्दालङ्कार र उपमा, उत्प्रेक्षा, रूपक, अर्थान्तरन्यास, अतिशयोक्ति, जस्ता अर्थालङ्कारको उपस्थिति रहेको पाइन्छ । यिनै अलङ्कारहरूले सिर्जना गरेको काव्यसौन्दर्यको अनुशीलन नै यस लेखको विषयवस्तु बनेको छ ।